Winterkoning Frederik V

Op 13 april 1621 ontving Den Haag de Winterkoning, de koning van Bohemen en zijn vrouw. Het koningspaar was niet van plan lang te blijven. De koning had zojuist een hoofdrol gespeeld in de Europese wereldpolitiek en wilde terug naar zijn eigen land, het land waaruit hij pas verdreven was.

Duitsland ten tijde van de Winterkoning

De Winterkoning was de bijnaam van graaf Frederik V van de Palts. De graaf werd op 26 augustus 1596 geboren als zoon van Frederik IV van de Palts en Louise Juliana. Louise Juliana was een dochter van “onze” Willem van Oranje. De Palts was een van vele Duitse vorstendommen. Het Duitse keizerrijk was in de middeleeuwen verdeeld geraakt in verschillende graafschappen, hertogdommen en nog andere soorten vorstendommen. De graven waren oorspronkelijk ambtenaren van de keizer, maar door allerlei oorzaken was de keizer zijn macht over hen kwijtgeraakt. Zijn voormalige ambtenaren waren in theorie nog steeds zijn ondergeschikten, maar in de praktijk waren zij vrijwel zelfstandige heersers geworden van hun graafschap.

_

Zeven graven waren de belangrijkste onder de graven, want zij kozen de keizer. Deze graven werden keurvorst genoemd en zij waren mensen met macht en aanzien. Een van de voornaamste keurvorsten was de graaf van de Palts. Op internet en in literatuur komt hij voor onder verschillende namen als keurvorst, paltsgraaf of paltsgraaf van de Rijn. Zijn graafschap komt voor onder de namen Palts, Rijnpalts of Keurpalts. Je komt ook nog eens de namen Boven Palts en Beneden Palts tegen, want de Palts was verdeeld in twee ver van elkaar gelegen gebieden. Het ene lag in het westen van Duitsland, bij Heidelberg, het andere meer naar het oosten. In het Duits heet het gebied Pfalz.

 

De verkiezing van de keizer ging regelmatig gepaard met een bloedige burgeroorlog. In de 16de eeuw ging de strijd niet alleen om de personen, maar ook om hun godsdienst. In Duitsland verdeelden de vorsten zich in een katholieke partij en een protestantse. De gevestigde orde en de keizer bleven katholiek, maar een klein aantal vorsten sloot zich aan bij de hervorming. De meeste van deze vorsten werd luthers en een minderheid werd calvinist. In 1555 probeerde men een burgeroorlog te voorkomen door een compromis. Men besloot dat de vorst mocht kiezen of hij luthers werd. Als hij dat werd, dan werd zijn hele land dat ook.

 

In het westen van Duitsland, ongeveer ten oosten van de huidige provincie Limburg bekeerde een hele groep vorsten zich tot het calvinisme. Onder hen zaten veel familieleden van onze eigen Oranjestadhouders. Wat meer naar het zuiden sloot ook de paltsgraaf zich bij het calvinisme aan. In zijn residentie Heidelberg werd de universiteit een beroemde calvinistische universiteit, waar veel bekende Nederlanders gingen studeren. Om samenwerking te bevorderen, trouwden de calvinistische vorsten met vrouwen uit een andere calvinistische vorstenfamilie. Frederik IV trouwde daarom met Louise Juliana, een van de dochters van Willem van Oranje. De jonge Frederik V, werd in 1596 dus geboren als neefje van onze stadhouders Maurits en Frederik Hendrik.

 

Het protestantse gebied was aan alle kanten ingesloten door katholieke staten, maar er was geen oorlog. De katholieke keizer hield nauwlettend in de gaten dat de situatie niet veranderde ten gunste van de protestanten. Een wijziging van de bestaande verdeling kon het Duitse rijk in een burgeroorlog storten.

De paltsgraven

De paltsgraven vormden een tak van de roemruchte Beierse familie Wittelsbach. De Albrecht van Beieren die een paar eeuwen eerder graaf van Holland was geweest, kwam uit de familie Wittelsbach en de wereldberoemde keizerin Elizabeth (Sissi) ook. De familie was in de middeleeuwen gesplitst in een tak die heerste over Beieren en een tak die heerste over de Palts. In de godsdienststrijd die in de 16de en 17de eeuw in Duitsland woedde, werden de Beierse Wittelsbachers leiders van de katholieke partij en de Paltse Wittelsbachers leiders van de protestantse partij.

De paltsgraven verbleven meestal in de Beneden Palts. Ze hadden daar een magnifiek slot dat uitzag over het kleine stadje Heibelberg. De vader van de Winterkoning, paltsgraaf Frederik IV, was geen goed bestuurder. Hij was vooral geïnteresseerd in feesten aan het hof. Hij overleed op 36-jarige leeftijd aan, naar men zegt een losbandige levensstijl met dagenlange feesten, overmatige maaltijden en drankgelagen. Maar tegelijkertijd bloeiden de cultuur en wetenschap en Heidelberg werd een belangrijk cultuurcentrum met een vermaarde calvinistische universiteit1.

Het huwelijk van de Winterkoning

De levensstijl van zijn vader hoefde Frederik V niet steeds van nabij mee te maken. Hij ontving, zoals gebruikelijk, een deel van zijn opvoeding buiten de deur. Hij woonde eerst in de Boven Palts, maar later bij zijn tante in Sedan. Tante Elizabeth van Nassau was getrouwd met Henri de La Tour, hertog van Bouillon, een vooraanstaand protestant in Frankrijk. Hun zoon werd later beroemd als maarschalk De Turenne. In Sedan kreeg Frederik een degelijke en streng calvinistische opvoeding.

 

Toen zijn vader in 1610 overleed keerde hij terug naar Heidelberg. Een voogd nam de regering waar totdat Frederik in 1614 meerderjarig werd. In de tussentijd zocht men een geschikte echtgenoot voor hem. De hofmeester van de keurvorst voerde in het voorjaar van 1612 in Londen onderhandelingen over een huwelijk met een dochter van koning Jabobus I, de belangrijkste protestantse koning van die tijd. Frederiks moeder, Louise Juliana van Nassau, vroeg ook haar invloedrijke broer (prins Maurits) en zwager (de hertog van Bouillon) om advies. In 1612 sloot men een huwelijkscontract voor het huwelijk tussen Frederik V en de Engelse prinses Elizabeth Stuart. In oktober 1612 reisde de jonge Frederik zelf naar Engeland om zijn vrouw te ontmoeten.

 

Volgens de verhalen was het liefde op het eerste gezicht, toen Frederik V en Elizabeth Stuart elkaar ontmoetten. Elizabeth Stuart was in Schotland geboren, toen haar vader nog koning van Schotland was. In 1603 volgde haar vader de Engelse koningin Elisabeth op en werd hij koning Jacobus I van Engeland en Ierland2. Het gezin Stuart woonde voortaan in Londen en daar vonden ook de verloving en het huwelijk plaats. De knappe en vriendelijke Frederik wist de Engelsen voor zich te winnen. Alleen zijn schoonmoeder vond het vervelend dat haar dochter onder haar stand ging trouwen en weigerde het huwelijksfeest bij te wonen. Dit vond op 24 februari plaats, met uitzonderlijk veel pracht en praal. Jacobus was wel enthousiast over dit huwelijk. Hij had Frederik in 1612 al opgenomen in de prestigieuze Orde van de Kousenband (Most Noble Order of the Garter). Slechts weinig niet-Britten viel deze eer te beurt. Prins Maurits, zijn oom hoorde met hem tot de uitzonderingen.

Heidelberg

Na het huwelijk bleven Frederik en Elizabeth nog even in Engeland, maar in april gingen zij op weg naar Heidelberg. Frederik reisde vooruit en Elizabeth maakte nog een rondreis door Nederland, begeleid door de prinsen Maurits en Frederik Hendrik. In juni 1613 was zij in Heidelberg en werd haar aankomst bijzonder feestelijk gevierd. Duizenden gasten deden in Heidelberg mee met de vele feesten en het duurde hierna nog weken om achterblijvende feestgangers weg te krijgen. Het huwelijk van Frederik en Elizabeth was erg goed. Ze waren gelukkig met elkaar, kregen 13 kinderen en twee van hun dochters werden min of meer beroemd.

 

Het paar leefde in Heidelberg op grote voet, maar ondanks de feesten, kon prinses Elizabeth zich niet voldoende amuseren in het stijve Duitsland. Toen Frederik het aanbod kreeg om koning te worden van Bohemen, zal het vooruitzicht van een bruisend hofleven in Praag haar waarschijnlijk erg hebben getrokken. Maar in Bohemen was het op dat moment erg onrustig. Er speelde op dat moment een strijd tussen katholiek en protestant die door alle Duitse vorsten met argusogen werd gevolgd.

 

De (vorige) koning van Bohemen was tevens keizer van het Duitse rijk. In 1617 had de koning/keizer geprobeerd zijn vurig katholieke neef Ferdinand als opvolger benoemd te krijgen, maar de inwoners van Bohemen waren in meerderheid Luthers en zij verzetten zich heftig tegen deze benoeming. Bij de opstand die volgde vond de beroemde Praagse Defenestratie plaats: drie vertegenwoordigers van de koning werden van de vijfde verdieping uit een raam van de Praagse Burcht geworpen (23 mei 1618).

 

Het keizerlijk leger dat de Bohemers moest onderwerpen, werd verrassend verslagen door een haastig samengesteld huurleger. Twee protestantse vorsten, Frederik V van de Palts en de hertog van Savoije, hadden meebetaald aan dat leger. De parlementen van de Boheemse deelstaten boden hierop de troon van Bohemen aan aan Frederik V. Het idee was misschien geopperd door Frederik V zelf, of door zijn stadhouder Christian von Anholt. Het was dus wel duidelijk dat Frederik in oorlog zou komen met de keizer, als hij koning van Bohemen werd. Een voordeel van het koningschap van Bohemen was, dat het gebied Boven Palts (tussen Beieren en Bohemen) minder een losstaand deel van zijn graafschap zou zijn. Het lag dichter bij zijn toekomstige hoofdstad Praag, dan bij zijn huidige hoofdstad Heidelberg.

Zelfs zijn Engelse schoonvader, de belangrijkste protestante vorst van die tijd, vond het onverstandig als zijn schoonzoon koning van Bohemen zou worden. Ook Frederiks moeder, de dochter van Willem van Oranje, steunde hem niet. Op 12 september kwamen de leden van de protestantse unie Duitsland bijeen in Rothenburg ob der Tauber. Ook deze protestantse vorsten gaven Frederik het nadrukkelijk advies zich niet met de Bohemse politiek te bemoeien3.

 

Alleen zijn ooms (prins Maurits en de hertog van Bouillon) en de protestante kerk adviseerden hem wel naar Bohemen te gaan. Zijn ooms waren in hun landen (Nederland en Frankrijk) verwikkeld in een bloedige godsdienstoorlog en de protestantse partijen in hun landen hadden ongetwijfeld voordeel bij een geslaagde protestantse machtsgreep in Bohemen.

 

Frederik aarzelde, maar tussen 24 en 28 september 1619 besloot hij koning van Bohemen te worden. Er werd vaak beweerd dat Elizabeth hem heeft overgehaald, maar dat valt niet te bewijzen. Volgens Frederik zelf nam hij het koningschap aan om de protestantse godsdienst te redden, uit roeping: “göttlichen Berufung”. Maar vermoedelijk speelden ook economische voordelen een rol, als de Boven Palts eindelijk naast bevriend gebied kwam te liggen. In de zomer van 1620 vertrok een zeer lange karavaan van 153 wagens en rijtuigen uit Heidelberg naar Praag. Het kostte nogal wat moeite om door Duitsland te reizen, want de stoet bereikte Praag was op 1 november. Daar werd Frederik vier dagen later gekroond tot koning. Zijn koningschap werd erkend door alleen de Republiek der Verenigde Nederlanden, Denemarken, Zweden en de Republiek Venetië.

Winterkoning in Bohemen

Het enthousiasme van de Bohemers was groot, maar zou snel verflauwen. Frederik kreeg geen grip op het bestuur en hij slaagde er ook niet in om voldoende hulp uit het buitenland te krijgen. Zelfs de Engelse koning, die zichzelf beschouwde als beschermer van het protestantisme, gaf geen hulp, ondanks smeekbeden van zijn dochter Elizabeth.

 

Frederik en Elizabeth hadden hun eigen volgelingen meegenomen en voerden een politiek die weinig rekening hield met Boheemse wensen. En ondanks de benarde omstandigheden zetten ze hun levensstijl van dure feesten en jachtpartijen in Praag gewoon door. Zo vervreemdden zij zich van de Boheemse bevolking.

 

In de winter was Frederik veel op pad om hulp te zoeken bij protestantse vorsten. In maart was hij weer in Praag. Het klopte dus niet wat de katholieke propagandisten vertelden. Volgens hen zou hij maar “één winter” koning zijn.

 

De keizer had zelf geen geld om een leger uit te rusten voor Bohemen, maar hij sloot een bondgenootschap met de vorst van Beieren. In ruil voor politieke voordelen betaalde Beieren de kosten van een keizerlijke huurleger. Op 8 november versloeg dit het Boheemse leger vernietigend in de Slag bij de Witte Berg. Frederik en Elizabeth moesten halsoverkop vertrekken. Ze konden nauwelijks meer meenemen dan de kroonjuwelen. Het verhaal gaat dat ze hun zoontje Rupert hadden achtergelaten, als een dienaar het kind niet toevallig nog in een kamer vond4. Frederik was dus niet alleen Winterkoning, maar ook lentekoning, zomerkoning en herfstkoning, maar een regeringstijd van 12½ maand is niet erg lang.

 

De keizer stond op dat moment op het toppunt van zijn macht en weinig vorsten durfden hem tegen te werken of asiel te verlenen aan de vluchtende Frederik V en Elizabeth. Eerst kon het koningspaar logeren bij de keurvorst van Brandenburg, een familielid. Maar ook deze vorst werd onder druk gezet en Frederik en Elizabeth moesten een ander ballingsoord zoeken. Hij kon ook niet terug naar Heidelberg, want de Beneden Palts was door een Spaans leger uit de Zuidelijke Nederlanden bezet. In “de Nederlanden” (Nederland en België) gold op dat moment het Twaalfjarig Bestand, zodat het protestantse noorden en het katholieke zuiden op dat moment niet met elkaar in oorlog waren. Het zuidelijke leger was op dat moment dus even vrij en kon dus worden ingezet in Duitsland.

 

Het Twaalfjarig Bestand liep op 9 april 1621 af en de oorlogspartij, die op dat moment in ons land aan de macht was, wilde de oorlog tegen Spanje daarna met volle kracht voortzetten. De situatie in het Duitse rijk was belangrijk en de Palts lag op een strategische belangrijke plek voor ons land. Ons land was dus vrijwel het enige land waar Frederik en Elizabeth als bondgenoten erg hartelijk welkom waren. Prins Maurits stuurde daarom een warme uitnodiging aan Frederik, met het aanbod van een gemeubileerde residentie in Den Haag. Van daaruit konden ze werken aan de herovering van de Palts. De Staten Generaal zorgde voor een escorte van 19 militairen te paard. Ze arriveerden op 14 april in Den Haag. Ze waren niet van plan om lang in Den Haag te blijven, maar dat zou anders lopen.

De woning die ze kregen toegewezen was het huis van Cornelis van der Mijle aan de Kneuterdijk 22. Van der Mijle was schoonzoon van Johan van Oldenbarnevelt, de landsadvocaat die de strijd om de macht had verloren en op het Binnenhof was onthoofd. Frederik van de Palts woonde ongeveer elf jaar in dit huis, maar hij was natuurlijk vaak op reis in Duitsland, op zoek naar mogelijkheden om zijn land te heroveren. In het huis woonden vooral zijn vrouw en kinderen (zie verder Elizabeth Stuart.

 

Frederik zocht overal militaire en politieke steun. In eerste instantie had hij succes, want een door de Nederlandse Republiek gefinancierd leger onder de bekende generaal Ernst van Mansfeld veroverde in april 1622 de Palts. Maar spoedig werd dit heroverd door een katholiek leger en vervolgens ontnam de keizer Frederik zijn positie als keurvorst. Hij gaf de status van keurvorst aan de hertog van Beieren.

 

In november 1623 moest Frederik onder druk van zijn Engelse schoonvader een wapenstilstand ondertekenen. Daarna deed Frederik mee aan een veldtocht van de koning van Denemarken, maar deze had weinig succes. In 1630 verliep de veldtocht van de Zweedse koning Gustaaf II Adolf succesvol, maar toen de koning onverwacht overleed, keerden de krijgskansen. Frederik V overleed niet lang na de Zweedse koning, op 29 november 1632, aan de pest.